Wojna między zaborcami dała Polakom nadzieję na odzyskanie wolności. Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji 1 sierpnia 1914 roku. Kilka dni później zrobiły to Austro-Węgry. Wołyń pogrążył się w wojennym chaosie, a linia frontu wielokrotnie przesuwała się przez ziemię wołyńską. Wkroczenie do Łu-cka wojsk austro-węgierskich 31 sierpnia 1915 roku przyniosło Polakom namiastkę wolności. W dawnej stolicy Wołynia znów, po ponad stu latach narodowej niewoli, powstał polski zarząd miasta. Niestety, początkowo stosunki z wojennymi władzami nie układały się zbyt pomyślnie, bo kiedy we wrześniu - po trzydniowym zajęciu miasta przez Rosjan - Austriacy powrócili do Łucka, uwięzili natychmiast pracowników magistratu pod pretekstem, że ludność miasta gasiła podpalony w trakcie odwrotu most na Styrze. Na szczęście areszt trwał tylko cztery dni i wkrótce powołano nowy zarząd miejski z Konstantym Teleżyńskim jako burmistrzem. W nowo sformowanym łuckim magistracie znalazł pracę mój wujek Włodzimierz Martyński. Mimo młodego wieku – miał wówczas 21 lat – otrzymał ważną funkcję sekretarza Rady Miejskiej i Zarządu Miejskiego w Łucku. Stanowisko to piastował aż do śmierci w 1935 roku. Był człowiekiem inteligentnym i budzącym zaufanie. Dysponował ogromną wiedzą rzeczową oraz praktyczną. Zmieniała się sytuacja polityczna, zmieniały się rządy, a kolejni burmistrzowie i prezydenci miasta korzystali z jego wiedzy i doświadczenia. T. Ołowiński, radny, a od 1930 r. burmistrz m. Łucka, dziękując sekretarzowi magistratu za pięcioletnią współpracę, pisał między innymi: „Pan Martyński jako człowiek, obywatel i urzędnik zasłużył na to, ażeby wyrazić o nim opinię jak najlepszą. Jako człowiek – inteligentny, bezwzględnie uczciwy, trzeźwy zawsze i skromny, jako obywatel – nadzwyczaj lojalny, wysoce uspołeczniony i dobry patriota, jako urzędnik doskonale przygotowany fachowo, posiada inicjatywę, bardzo pracowity, obowiązkowy, dokładny w pracy – Pan Włodzimierz Martyński jest naprawdę cennym pracownikiem miejskim i pożytecznym współpracownikiem Zarządu Miasta”. Kilka miesięcy później, jako młoda panienka, w roli kancelistki w nowo sformowanym polskim magistracie znalazła zatrudnienie moja babcia Olimpia Martyńska, która już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i po objęciu stanowiska przez burmistrza Edmunda Martynowicza w czerwcu 1919 roku rozpoczęła pracę w Biurze Statystycznym Zarządu Miejskiego w Łucku. Za prezydentury dra Bolesława Zielińskiego brała udział w przygotowaniu dwóch ważnych publikacji, dotyczących miasta. W 1925 roku Biuro Statystyczne łuckiego magistratu wydało monografię Łuck w świetle cyfr i faktów, natomiast w 1926 roku album Łuck w obrazach. W tej ostatniej książce babcia została uwieczniona na dwóch zdjęciach - przedstawiającym pracowników magistratu oraz pracowników Biura Statystycznego w Łucku.

Władysław Tadeusz Filar ps." Hora ", " Wondra "urodził się 18 lutego 1926 w Iwaniczach  pow. Poryck woj. wołyńskie. To była rozległa wieś, która  dzieliła się na Iwanicze Stare i Nowe, a obie części łączyła stacja kolejowa na trasie miedzy Włodzimierzem Wołyńskim a Sokalem. Miejscowość  jak w pigułce prezentowała ludność zamieszkałą na Wołyniu. W Starych Iwaniczach, 60% mieszkańców stanowili Ukraińcy, 12% Polacy ( głównie pracownicy kolei), 11 % Żydzi i jeden procent Rosjanie. Natomiast w Nowych Iwaniczach mieszkali przede wszystkim Czesi, którzy stanowili ok. 12 % ogólnej liczby mieszkańców całej wioski. Władysław Filar, ojciec(1895-1976) , przybył na Wołyń w 1919 r. z Butyn na Galicji. Tu skończył pedagogikę i zaraz po I wojnie otrzymał zadanie zorganizowania szkoły, w której uczył głównie dzieci ukraińskie( polskich dzieci było nie wiele). Te pierwsze publiczne szkoły powszechne to były jednoklasówki . W 1922 r. ożenił się z Czeszką  Wierą(1904-1994)  z domu Szymunek. Na ziemi jaką żona otrzymała w posagu Filarowie wybudowali dom, który znajdował sie na pustkowiu, półtora kilometra od Czeskich Iwanicz. Dlatego W. Filar mówił, że urodził się w futorze. Ojciec w  okresie  II Rzeczypospolitej był organizatorem i nauczycielem w kilku szkołach w powiecie Włodzimierz Wołyński. Poza Iwaniczami uczył również w Chotiaczowie, Bużance, Rusnowie, Poromowie i Drewnikach. W tych wsiach Polacy stanowili niewielki odsetek – przeważali Ukraińcy, ale byli też Żydzi i wielu kolonistów czeskich. Władysław Filar (syn) pamięta, że w Iwaniczach  drugim polskim nauczycielem był Franciszek Waćkowski (1902-1991) – ojciec przyszłej senator III RP Marii Berny, autorki kilku książek wspomnieniowych o Wołyniu. Władysława Filara, jego siostrę Eleonorę oraz Marię Berny połączyła  wspólna trauma, po sadystycznych wyczynach OUN-UPA.   Wspomnienia  osobistych przeżyć  całej trójki trafiły do książki Marii Fredro-Bonieckiej „Wołyń –siła traumy” (Warszawa, 2016), ukazującej ich dramatyczną młodość w czasach wołyńskiej apokalipsy. Władysław Filar ukończył czteroklasową szkołę powszechną w Iwaniczach. Materiał piątej klasy przerobił w domu pod kierunkiem ojca. Szóstą klasę ukończył w szkole w Porycku mieszkając w tym czasie na kwaterze u głównego buchaltera hrabiego Czackiego. Władysław Filar ciepło wspomina całą rodzinę która nim się opiekowała. Niestety rodzice i trójka dzieci zostali zamordowani przez OUN-UPA w 1943 r.  W latach 1937–1939 Władysław Filar, ukończył dwie klasy Państwowego Gimnazjum im. Mikołaja Kopernika we Włodzimierzu Wołyńskim. Tym razem jednak dojeżdżał koleją. Rano trzy kilometry pieszo do stacji, na pociąg o 7-ej, później pół godziny jazdy i następne półtora kilometra pieszo do szkoły. Po południu o 15-tej był pociąg powrotny. Uczył się dobrze dlatego przyznano mu stypendium.

Na samym początku wypada odpowiedzieć na pytanie: skąd Czesi  wzięli się na Wołyniu? Jak wynika z dokumentów, pierwsi czescy osadnicy przybyli na Wołyń  nie z Czech, ale z Królestwa Kongresowego jako poszukiwani fachowcy, dla rodzącego się przemysłu, jeszcze w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIX w. Tak zasiedlili wsie Michałowka, Podgaje, Zawidów, Pogorzelec, Mirotyń, Nowostawy, Czeski Gaj. Jednak największa liczba czeskich osadników przybyła w  latach 1878-1897. Wszystko to wydarzyło się z powodu splotu kilku ważnych historycznie  wydarzeń. Propozycję czeskiego osadnictwa  złożył  czeski działacz narodowy Frantiśek Palacki w Moskwie w 1867 r. na Wszechrosyjskiej Wystawie Etnograficznej, gdzie problem ten poruszył w rozmowach z samym Aleksandrem II. Pomysł ten od razu spodobał  władzom rosyjskim, które w tym czasie poszukiwały sposobu neutralizacji żywiołu polskiego po powstaniach narodowych, listopadowym ( 1830 r.) i styczniowym ( 1863 r.). Dla Czechów osadnictwo na Wołyniu było bardziej interesującą alternatywą emigracji, niż  Ameryka, gdzie wcześniej już wielu wyjechało w poszukiwaniu lepszego życia. Organizatorami tej akcji osadniczej byli Frantiśek Pribyl i Jiri Olić, którzy już w 1868 r. zakupili wielką (1797 hektarów) posiadłość Hlińsk, tworząc warunki do osiedlenia 126 rodzinom. Car Aleksander II stworzył bardzo dogodne warunki do kupowania ziemi na terenach Wołynia dla emigrantów z Czech. Tak udało się ściągnąć ok. 16 tysięcy osiedleńców ze wszystkich chyba skrawków Czech, wtedy leżących w graniach monarchii Austro - Węgierskiej. Wołyń jako dawne polskie tereny zamieszkane były przez Ukraińców, Polaków, Żydów, z polską szlachtą jako wielkimi właścicielami ziemskimi, stwarzał wiele możliwości. Po klęsce powstania listopadowego rosyjskie władze odebrały polskiemu ziemiaństwu część majątków, które sprzedawano po parcelacji. Natomiast  właściciele ziemscy, którym nie zabrano ziemi, stracili tanią siłę roboczą, bo Car zniósł pańszczyznę.  W tej sytuacji polscy magnaci sami  chętnie sprzedawali Czechom ziemię. Przykładem może być: wioska Czeskie Nowosiółki, 14 kilometrów od Beresteczka. Osada założona przez czeskich emigrantów, którzy wspólnie kupili 400 hektarów ziemi od polskiego szlachcica Aleksandra Sławoszewskiego. Na Wołyniu hektar ziemi kosztował wtedy 12-13 węgierskich złotych (16 rubli), a las był jeszcze tańszy. Można też było kupować grunt na kredyt i odraczać pierwszą ratę, aż ziemia zacznie rodzić. W 1880 na Wołyniu było już 41 czeskich miejscowości, założonych głównie na surowym korzeniu, czyli w miejscu zupełnie dziewiczym.  Często zaczynali od ziemianek, ręcznie karczowali lasy, budowali domy, dorabiali się większych gospodarstw. Car swoimi ukazami przyznał Czechom spory zakres swobód: budowali katolickie kościoły, stawiali cmentarze dla swoich zmarłych, wybierali sobie sołtysów, budowali szkoły, gdzie uczyli po czesku swoje dzieci.

 „Niech tam orły dziobami pieśń skraszą, A teorban piosenkę zakwili... Bo o wolę on naszą i waszą Śpiewał – zanim spoczął w mogile” – pisał Zygmunt Rumel w sierpniu 1941 r. w przeczuciu śmierci, podobnie jak wielu poetów tragicznego „pokolenia Kolumbów”. Wiele lat później, z okazji wydania zbiorku jego poezji pisał o nim Jarosław Iwaszkiewicz: „Jednym słowem był to jeden z diamentów, którym strzelano do wroga. Diament ten mógł zabłysnąć pierwszorzędnym blaskiem. To, co pozostało po Rumlu, świadczy o tym dobitnie [...] Nazwisko warte zapamiętania, bo oznacza ono niezwykłego młodzieńca, prawdziwego poetę – a przy tym umysł oryginalny.” Zygmunt Jan Rumel urodził się 22 lutego 1916 r. w Piotrogrodzie jako syn Władysława Rumla i Janiny z Tymińskich. Talent poetycki – pisze Anna Kamieńska – odziedziczył zapewne po matce, piszącej pod pseudonimem Liliana. Ojciec, z wykształcenia inżynier rolnictwa, był oficerem Wojska Polskiego  uczestniczył w kampanii 1920 r., za co został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari. Po wojnie osiadł jako osadnik wojskowy w powiecie krzemienieckim koło Wiśniowca. Tam, na wsi, minęło dzieciństwo Zygmunta. Szkołę średnią ukończył w Krzemieńcu. Podczas nauki w Liceum mieszkał w dworku należącym niegdyś do rodziny J. Słowackiego. Tutaj zachwycał się poezją Wieszcza i czytał kolegom swoje pierwsze utwory. Jako licealista należał do Wołyńskiego Związku Młodzieży Wiejskiej (WZMW), do którego należała również młodzież ukraińska. Rozwój WZMW na Wołyniu wówczas był imponujący. W latach trzydziestych działało tam 75 kół z 1674 członkami; w powiecie krzemienieckim 18 kół z 474 członkami, w tym z 325 Ukraińcami. Zygmunt Rumel jako uczeń uczestniczył w bogatym życiu społeczno-kulturalnym i sportowym. Jego wiersze i artykuły drukował „Nasz Widnokrąg” – pismo licealistów, w redakcji którego także sam uczestniczył. Współpracował również z Uniwersytetem Ludowym w Różynie, pomagał przy redagowaniu pisma „Młoda Wieś – Mołode Seło”. Działalność społeczna w WZMW umożliwiała Rumlowi i jego kolegom bliższe poznanie regionu i problemów ówczesnej wsi wołyńskiej. Dwujęzyczna społeczność wołyńska, współistnienie dwóch kultur, polskiej i ukraińskiej, wzajemnie się przenikających i wzbogacających, wywarły głęboki wpływ na wrażliwą osobowość Rumla i jego późniejszą twórczość   poetycką, zaliczaną do romantycznej „szkoły ukraińskiej” w poezji polskiej. Po ukończeniu liceum w 1935 r. Rumel podjął studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Był tam również aktywnym członkiem Zrzeszenia Byłych Wychowanków Liceum Krzemienieckiego. Zrzeszenie kontynuowało głębokie więzi z ruchem ludowym i młodzieżą wołyńską. Na UW był członkiem grupy poetyckiej „Wołyń”, która zrzeszała utalentowaną młodzież. Wołyniacy na UW stanowili zwartą, patriotyczną społeczność, integrowali młodzież kresową, organizowali życie towarzyskie, spotkania, obozy.

  1 grudnia 1944 roku:

We wsi Hińkowce pow. Zaleszczyki banderowcy zamordowali 30 Polaków. Czesława Kierzyk z domu Lewicka: „W moją pamięć, 11-letniego wówczas dziecka, mocno wryły się wydarzenia 1 grudnia 1944 roku. W tym dniu na każdym domu polskiej rodziny w Hińkowcach (powiat Zaleszczyki) wywieszono ogłoszenia bandy UPA, w których nawoływano do natychmiastowego opuszczenia wsi. Jednocześnie grożono, że w przeciwnym razie stanie się z nami to, co z Żydami. Jeszcze tej samej nocy dokonano okrutnego mordu na Polakach. Noc była jasna. Śnieg, który przyprószył ziemię, odbijał blask księżyca. Bandyci zbliżali się do wsi od strony Zaleszczyk z Hartanowic w kierunku Tłustego. Szli pieszo, niektórzy jechali wozami. Ostatni podpalali polskie domy. Oszczędzali tylko te, które sąsiadowały z domami ukraińskimi z obawy, że ogień się rozniesie. Widać, że mieli dobre rozeznanie w terenie. Był to najtragiczniejszy dzień w historii Hińkowiec. Spalono bardzo dużo domów. Cała wieś stała w ogniu. Widzieliśmy, jak strzelano do uciekających ludzi. Tak zginęła matka Franciszka Kolerżaka, która uciekała, niosąc go na rękach. Kiedy upadła trafiona kulą, na jego oczach zabito podbiegającą do nich starszą siostrę. Zamordowano Bronisława i Edwarda Kutkowskich, Linkiewiczów i wielu innych. W stajni Jana Kowalskiego spłonęły 2 piękne konie i krowy. Wielu Polaków ukrywało się tej nocy, podobnie jak w noce poprzednie. Niektórych przechowali Ukraińcy. Stanisława Harnasiuk przechowała aż 18 osób. Śmierci uniknęła też mieszkająca w pobliżu Ludmiła Baraniecka z dziećmi (Emilią i Janem), która również się ukrywała przed bandą UPA. Bandyci próbowali podpalić ich dom, mieli jednak z tym problemy, gdyż był kryty blachą, a nie strzechą. Przez okno wrzucili ładunek wybuchowy, który zniszczył wnętrze. Następnego dnia rano właścicielka młyna, Maria Komunicka zabrała moją rodzinę oraz innych na wóz i zawiozła do Zaleszczyk. Wieś opuściło wiele polskich rodzin. Te wydarzenia wpłynęły ostatecznie na decyzję o wyjeździe z Zaleszczyk na Ziemie Odzyskane. Trzeba było jednak jeszcze czekać na odpowiednie dokumenty i wagony do transportu. Trwało to dość długo. Mieszkaliśmy w domach po wymordowanych wcześniej Żydach. Widzieliśmy, jak Dniestrem płynęły drzwi z przybitymi do nich zwłokami ludzkimi. Zabraliśmy ze sobą niewiele dobytku. Kiedy w następnych dniach co odważniejsi wrócili do domów, aby zabrać jeszcze potrzebne rzeczy, okazało się, że w mieszkaniach niczego już nie było. Zostały rozszabrowane. Nawet obrazy zdjęto ze ścian. Z Zaleszczyk wyjechaliśmy dopiero wiosną 1945 roku.” (Czesława Kierzyk z domu Lewicka; w: kotlactive.pl/.../relacje-i-wspomnienia-osadnikow-rejonu-gminy-kotla-2012-czesc-2-2...  ).

Początek wojny na Wołyniu miał w miarę spokojny przebieg. Jedyną niedogodnością dla mieszkańców województwa były nasilające się z upływem czasu naloty Luftwaffe. Dotyczyły one jednak jedynie większych miast, takich jak Włodzimierz Wołyński, Równe i Łuck, które były dużymi węzłami komunikacyjnymi lub znajdowały się tam duże garnizony wojskowe. Choć na początku września stacjonujące w wymienionych miastach oddziały znajdowały się na froncie, to wykorzystano istniejące zapasy oraz infrastrukturę i starano się formować nowe jednostki. Pomimo iż przywódcy ludności ukraińskiej w Polsce zadeklarowali lojalność wobec państwa polskiego, władze polskie były przekonane, że postawa społeczności ukraińskiej będzie zależna od sytuacji na froncie. Bardzo poważnie obawiano się wówczas wybuchu ukraińskiego powstania. Nic też dziwnego, że w dniach 1-2 września na obszarze Małopolski Wschodniej oraz Wołynia rozpoczęto akcję internowania osób uznanych za tzw. element antypaństwowy. Zatrzymano wówczas i skierowano do miejsc odosobnienia blisko 7 tys. Ukraińców podejrzewanych przez polskie władze o przynależność do Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Wobec pogarszającego się coraz bardziej położenia militarnego, czego zwiastunem były pojawiające się na tym terenie kolumny uciekinierów cywilnych oraz żołnierzy z jednostek tyłowych i rozbitych jednostek frontowych WP, już 10 września wydano rozkaz o rozpoczęciu przygotowań do obrony Wołynia przed nadchodzącymi od zachodu oddziałami Wehrmachtu. Utworzono wówczas kordon na Bugu, którego zadaniem było zatrzymywanie napływających z zachodu żołnierzy i oficerów WP i kierowanie ich do wyznaczonych miejsc koncentracji, w których miano formować nowe oddziały. Niestety, sytuacja uległa dramatycznemu pogorszeniu rankiem 17 września, kiedy to na całej długości granicy polsko-sowieckiej oddziały Armii Czerwonej przeszły do natarcia. Nowemu agresorowi starały się przeciwstawić jednostki KOP, które – znacząco osłabione przez odesłanie ludzi i sprzętu do walki z Niemcami – nie były jednak wstanie stawiać długiego oporu. Na Wołyniu najcięższe walki toczyli żołnierze pułku KOP „Sarny”, którzy w oparciu o wybudowane jeszcze przed wybuchem wojny fortyfikacje nad Słuczą starali się powstrzymać sowieckie natarcie. Wobec ogromnej przewagi nieprzyjaciela dowódca pułku, ppłk Nikodem Sulik, podjął decyzję o rozpoczęciu odwrotu swoich oddziałów 19 września w godzinach popołudniowych. Jego celem było dołączenie do głównego zgrupowania KOP, które pod dowództwem gen. Wilhelma Orlika-Rückemanna wycofywało się w kierunku zachodnim. Zamiar ten powiódł się całkowicie. Niestety nie wszystkim oddziałom udało oderwać się od nieprzyjaciela.