Nasza rodzina, z dziada pradziada, mieszkała na Wołyniu w niedużym mieście Wiśniowcu należącym do powiatu krzemienieckiego. (...) W trakcie wojny niemiecko-sowieckiej i po wkroczeniu Niemców na te tereny, od roku 1943 rozpoczęły się mordy na ludności polskiej, dokonywane przez bandy UPA . Polakom w Wiśniowcu udało się zdobyć legalnie od Niemców do samoobrony przed banderowcami stare karabiny. Mieli przez to przynajmniej jakąś małą szansę ratowania życia. Jednym z członków samoobrony był Antoni. Oficjalny przydział broni nastąpił w związku z tłumaczeniami Polaków, że nie mogą oddawać w pełni kontyngentów wymaganych przez Niemców, gdyż są rabowani i zabijani przez bandytów, więc taka broń jest im niezbędna do ochrony dobytku. Członkowie polskiej samoobrony w Wiśniowcu ratowali życie rodakom, hamując niejednokrotnie zapędy UPA przed kolejnymi napadami i mordami. Oto jeden z przykładów : Epizod z obrony młyna w Wiśniowcu  1943 r. wrzesień: Murowany młyn był pod ochroną polskiej samoobrony, dla której obiekt ten jako jeden z nielicznych zapewniał w miarę skuteczną możliwość przetrwania. Fakt ten był „solą w oku” dla banderowców. W młynie tym na noc chronili się okoliczni mieszkańcy w obawie przed utratą życia. Tego pamiętnego dnia ochronę stanowiło 6 członków grupy. Jednym z nich był Antoni Szymański. Banderowcy chcąc unicestwić uzbrojonych Polaków i wymordować chroniących się tam ludzi, pewnej nocy z przeważającymi siłami napadli na młyn. Janina Szymańska-Misiąg, siostra Antoniego jeszcze przed tą napaścią uciekała z córeczkami Bogusią i kilkumiesięczną Krysią do tego młyna. Niedaleko już od celu, Janina miała wizję: na drodze ukazał się jej nieżyjący mąż [zamordowany przez Ukraińców 13 czerwca 1943r.], Staszek i mówi do niej : „Janka, ty jeszcze tutaj ?”. Kobieta zdążyła w ostatniej chwili wejść do młyna. Drzwi zostały zaryglowane. Na oknach, otworach strzelniczych, obrońcy ułożyli do osłony worki z pszenicą i mąką. Wywiązała się zażarta walka o przetrwanie, która trwała do świtu.

W Wielką Sobotę 1943 r. napadają na nasz dom banderowcy. Dom znajduje się naprzeciw słynnego Liceum Krzemienieckiego, gdzie mieścił się szpital niemiecki, obramowany dużym murem. Od szpitala dzieliła nas tylko ulica i niewielki ogród. Krzyki oraz wołania sąsiadki, która bardzo dobrze mówiła po niemiecku zmusiły wartowników niemieckich od interwencji i banda, która nas zaatakowała – wycofała się. 22 sierpnia do naszego domu przyszła matka, najprawdopodobnie jednego z banderowców i powiedziała: uciekajcie, bo syn tym razem was zabije. To ona – matka nas ostrzegła. Ale żeby móc uciec trzeba było mieć przepustkę, a my jej nie mieliśmy, więc mój tatuś powiedział, że rodzina nie oddała jeszcze zboża na kontygent i trzeba jej pomóc. Niemcy szybko wydali potrzebne dokumenty. Opuściliśmy dom i udaliśmy się całą rodziną do Dubna, skąd mieliśmy nielegalnie być przetransportowani przez tzw. zieloną granicę aż do miejscowści Brody. Miesliśmy już odjeżdżać i wtedy zaczepił nas pewien kolejarz. Powiedział: proszę nie jechać tym pociągiem dzisiejszej nocy. Parę razy podchodził do mamy i taty i usilnie prosił żeby nie wsiadać do pociągu.. Tatuś mój nie chciał go słuchać, szedł już wpłacić pieniądze, wtedy kolejarz zapytał ile mam lat. Odpowiedziałam, że 13 i słuszałam: jeżeli wam na życiu nie zależy, to co zawiniło to dziecko. Tatuś nie wpłacił pieniędzy. Pamiętam do dziś kolejarza o przepięknych niebieskich oczach.
W Dubnie oprócz naszej rodziny na przekroczenie granicy czekało jeszcze 36 osób. Wszyscy wsiedli do pociągu. Jak się później okazało nastąpiła rewizja i wszyscy zostali wywiezieni do Oświęcimia… Tatuś chciał podziękować kolejarzowi, ale na próżno go szukał. …
Następnej nocy razem ze świnkami pociągiem podróżowaliśmy do Brodów, tam mieli nas przejąć. W pewnym momencie drzwi się otworzyły, a ja usłyszałam: Was ist das? Błysk latarek na słomę i krótka odpowiedź kolejarza: polnisch Schwein. Drzwi się zamknęły, a my zostaliśmy uratowani. Jechaliśy jeszcze przez chwilę, a później wyrzucono nas w szczerym polu, mieliśmy czekać aż ktoś po nas wróci. Najpierw przyszedł mężczyzna i zabrał tatę. Dołączyli oni do pracowników fabryki, którzy właśnie kończyli zmianę. W ten sposób tato dotarł do Brodów. O 10.30 przejeżdżał pociąg. Od czasu do czasu słyszałyśmy strzały. Mamusia przytuliła mnie i czekałyśmy.

    1 września: 

Na drodze ze wsi Bełz do wsi Waręż pow. Sokal w zasadzce upowców zginęło 19 Polaków, milicjantów.

W okolicach miasta Hrubieszów upowcy napadli na samochód Starostwa Powiatowego w Hrubieszowie i zamordowali 18 Polaków cywilnych oraz 3 funkcjonariuszy UB. „01.09.1945 r. oddział UPA napadł na samochód ciężarowy Starostwa Powiatowego w drodze do Hrubieszowa, ofiarom połamano przed zamordowaniem ręce i nogi. Baj Władysława, Balicki Zygmunt komendant posterunku MO w Chorobowie, Biedniak Bronisław, Dzieplikiewicz i.n., Gierus Grzegorz, Kaszycki Mieczysław, Kozłowski Franciszek, Krawczenko Józef,  Nowosad Władysław, Rachuba Czesław, Ryc Władysław, Rykaczewski Jan, Sobczuk Leon, Stasiuk Witold, Steć Władysław, Wąbrzeźna i.n., Wojtowicz Edmund, Zapał Jan, Zieblikiewicz, Żarski i.n., Osoba NN – kobieta.” (Prof. dr hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw.;  Seria – tom 8).

We wsi Kłokowice pow. Przemyśl zamordowali Ignacego Ferlana.

We wsi Ropienka pow. Lesko  został zastrzelony przez UPA Jarcuba Stefan.

We wsi Ustrzyki Górne pow. Lesko w walce z UPA poległ żołnierz WP Wojciech Kotlarek, lat 21.  

We wsi Wyżłów pow. Hrubieszów upowcy napadli na samochód i zamordowali 20 Polaków, w tym 3 kobiety i 1 milicjanta.

  2 września: 

W miasteczku Lubaczów woj. rzeszowskie Ukraińcy zamordowali Jana Grabowskiego, milicjanta.  

  5 września:

We wsi Cisowa pow. Przemyśl zginął st. szer. Antoni Sobaczewski. ur. 1911 r. 

We wsi Olszanica pow. Lesko w walce z UPA poległ komendant posterunku MO Piotr Kordys.

We wtorek 8 września, święto Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. W tym dniu przeżywamy w naszej Parafii dzień Matki Bożej Swojczowskiej – Patronki Otwocka. Podczas Mszy św. o godz. 10.oo będziemy modlić się w intencji pomordowanych na Wołyniu w 1943 roku oraz w intencji ich rodzin. Po Mszy św. ponowimy akt zawierzenia naszego miasta Matce Bożej Swojczowskiej.  (http://apaulo.org.pl/) Przypomnijmy, że ikona Matki Boskiej Swojczowskiej liczy sobie ponad 400 lat. Ten siedemnastowieczny obraz pojawił się w Otwocku dopiero w 1944 r. za sprawą żołnierzy 27 WDP AK. Znajduje się on w bocznej kaplicy kościoła św. Wincentego a’Paulo przy ul. Kopernika 1, dawnej nazywaną Kaplicą Chrztu Polski. Obraz namalowany na desce i pochodzi z XVII lub XVIII w. Legenda głosi, że pod koniec XVI lub na początku XVII w. na wołyńskiej lipie ukazała się Matka Boża z Dzieciątkiem na ręku i przemówiła do trzymających w lesie wartę żołnierzy tymi słowami: „Módlcie się i czuwajcie”. Wypowiedziane przez Matkę Bożą słowa zapadły tak głęboko w pamięć i serca ludzkie, że stały się hasłem przy kolejnych zmianach wart. Na pytanie wartowników: „Kto idzie?”, zmieniający odpowiadali: „Swój”, na co warta potwierdzała: „Czuwaj”. Z czasem ze słów „swój” i „czuwaj” powstała nazwa osady Swojczów, położonej koło Włodzimierza Wołyńskiego. W miejscu, gdzie ukazała się Matka Boża, miejscowa ludność powiesiła na drzewie obraz, który wkrótce zasłynął licznymi cudami. W czasie gdy obraz znajdował się w Swojczowie mówiono że jest to wołyńska Częstochowa. Na każde większe święto maryjne przybywały do niej liczne pielgrzymki z całej diecezji łuckiej. Szczególnie uroczyście obchodzono święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (15.VIII.) i święto Narodzenia Najświętszej Maryi Panny (8.IX.). W 1943  r. oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii, dwukrotnie próbowały  zburzyć kościół z cudownym obrazem, ale dopóki przebywał on w środku to mury nawet nie drgnęły. Dopiero gdy ukraińskie kobiety przeniosły go do cerkwi, to kościół został wysadzony w powietrze. W tym też czasie nacjonaliści ukraińscy wymordowali większość ludności polskiej w Swojczowie i w okolicach. Z cerkwi obraz odebrał ksiądz Stanisław Kobyłecki, który wraz z ocalałymi Polakami i przy pomocy żołnierzy niemieckich, przewiózł go do kościoła we Włodzimierzu Wołyńskim.

Halina Zalewska przeżyła rzeź wołyńską jako małe dziecko. Trauma po tej masakrze towarzyszy jej do dzisiaj  „Ukraińcy najpierw rozcinali brzuchy, obcinali języki, a na końcu wydłubywali oczy, żeby mordowani jak najdłużej wszystko widzieli. Jako pierwsze zabijane były dzieci, by rodzice to widzieli i słyszeli ich krzyk, a później to samo robili z nimi” – opowiada Halina Zalewska (z domu Niedziela), która jako ośmioletnie dziecko przeżyła rzeź wołyńską.

Pani Halino, proszę opowiedzieć nam o swojej rodzinie oraz o waszym życiu przed wybuchem wojny.
Byłam dzieckiem, miałam starszą siostrę Mieczysławę, która zmarła, i młodszego brata Tadeusza. Nasi dziadkowie, czyli rodzice mojego ojca, mieszkali na wsi Łukówka, niedaleko Kowla, a my w kolonii o tej samej nazwie. Dzieliły nas tylko tory kolejowe. Tak więc mieszkaliśmy bardzo blisko i często ich odwiedzałam. Wówczas nasze życie upływało spokojnie i wesoło. Po jakimś czasie rodzice zaczęli coraz częściej mówić o tym, że Ukraińcy napadają na różne wsie. Słuchałam tych opowieści, ale jako dziecko zbytnio się nimi nie przejmowałam. Byłam kiedyś z tatusiem w pewnej wiosce, której nazwy niestety nie pamiętam. Mieszkało tam około 300 rodzin. W pewnym momencie, gdzieś pomiędzy 3 i 4 po południu, pojawiła się kobieta, która krzyczała, że na wieś napadli Ukraińcy i mordują ludzi. Ojciec szybko zabrał mnie na wóz i zaczął uciekać. Gdy zauważył, że goni go część tej bandy, odciął postronki, chwycił mnie mocno i wskoczył na konia. W ten sposób udało nam się uciec. Tam wymordowano bardzo dużo ludzi, którzy nie mieli się gdzie schować ani uciec, ponieważ było jasno i wszystko było widać. Wówczas już poważnie zaczęliśmy się obawiać, a tatuś coraz częściej myślał o wyjeździe. Jednak trudno mu było się rozstać z całym dorobkiem, ponieważ miał duże gospodarstwo i zajmował się biciem (tłoczeniem) oleju. Gdy miałam już ok. 11-12 lat, zapytałam go, dlaczego wtedy nie zdecydował się na ucieczkę z Wołynia. Odpowiedział mi: „Dziecko, tak ci się wydaje, że można było zostawić to wszystko i wyjechać…”. No i tak zostawił… wszystko…

Skąd pochodziła pani rodzina?
Tatuś (Ludwik Niedziela) pochodził z Wielowsi koło Sandomierza, a mama (Zofia Herchel) z Brnia koło Mielca. Nie wiem dokładnie, jak to się stało, że rodzice mojego ojca zdecydowali się na osiedlenie w Łukówce, ale dziadek (Leon Niedziela) po powrocie z Ameryki chciał mieć dużo ziemi i kupił ją na Wołyniu.

W latach 1922-39 działało w Krzemieńcu na Wołyniu słynne Liceum Krzemienieckie. Zostało ono zsowietyzowane podczas pierwszej sowieckiej okupacji Krzemieńca (całych Kresów) przez Związek Sowiecki (IX 1939 – VI 1941). 22 czerwca 1941 roku Niemcy napadły na dotychczasowego swego największego sojusznika - Związek Sowiecki. Krzemienic zajęły wojska niemieckie 2 lipca 1941 roku. Wkrótce potem przybyła do miasta hitlerowska Einsatzgruppe C, która na podstawie listy sporządzonej przez nacjonalistów ukraińskich, którym przewodził Iwan Miszczena, aresztowała sporą grupę przedstawicieli polskiej inteligencji, wśród nich wielu nauczycieli przedwojennego Liceum Krzemienieckiego. Aresztowanych uwięziono w Domu Społecznym, gdzie byli torturowani przez Sonderkommando i milicję ukraińską. Następnie w dniach 28-30 lipca 1941 roku wyprowadzono około 30 osób i rozstrzelano pod Górą Krzyżową.

Zidentyfikowano następujące ofiary: mgr Joanna Kopcińska, nauczycielka, harcmistrzyni; mgr Franciszek Mączak, nauczyciel; mgr Bolesław Młodzianko, nauczyciel; dr Zdzisław Marceli Opolski, nauczyciel; mgr Helena Paliwodzianka, nauczycielka, harcmistrzyni; mgr Janina Poniatowska, nauczycielka, harcmistrzyni; mgr Ludwik Zawalnicki, nauczyciel; Jan Targoński, nauczyciel; Edmunt Żeromski, adwokat, członek Zarządu Liceum Krzemienieckiego; mgr Stefan Górecki, przewodniczący Komitetu Rodzicielskiego; inż. Bolesław Sokołowski; Irena Górecka, studentka; Czesław Górecki, student; Franciszek Dorożyński, dyrektor banku; Piotr Moczulski, prawnik; Konstanty Ejsmund; Stanisław Brudziński; Ludomir Łoziński; Gustaw Wawrzyszak. Zwłoki zakopywała grupa przypędzonych do tego zadania Żydów.

Nacjonaliści ukraińscy dalej polowali na ukrywających się przedstawicieli polskiej inteligencji, przyczyniając się do późniejszego aresztowania m.in. Marii Zdobnickiej (rozstrzelana w więzieniu krzemienieckim w grudniu 1941 r.) oraz zamordowali sami 20 listopada 1943 roku Zofię Sierżycką; obie były przed wojną także nauczycielkami Liceum Krzemienieckiego.